به وبلاگ خودتان خوش آمدید عزیزان

   در سنین جوانی درس مدرسه و مسجد و دانش محدود قرین و زادگاه در مقابل استعداد و قدرت خلاق و نبوغ فیض محمد کوچکی کرد و نتوانست مغز متفکر و پویای او را قانع سازد. سوالات متعدد و نکات فراوانی در مسایل دینی، فلسفه طبیعی و بسا مسایل نا مکشوف کائنات ذهن او را بخود مشغول میداشت که بایست راه های حل معما ه های ذهنی خود را در می یافت. با آنکه پدر فیض محمد اهل مدرسه و دانش نبود ولی تمجید دیگران از فیض محمد و هوشیاری و زرنگی او پدر را وا داشت تا او را به نجف اشرف دیار آرامگاه حضرت علی(ع) روانه کند.

    فیض محمد مدت طولانی درمدرسه علمیه نجف اشرف درس خواند. استعداد نهفته و نا مکشوف فیض محمد رشد کرد و منحیث طالب علم متعهد و آگاه در بحر مواج علوم دینی غته خورد. فیض محمد از نجف اشرف راهی دیار هند گردید. در شهرهای لاهور وپشاور هم صحبت مدرسین و آخندهای جید آن عصر گردید. او نه تنها در علوم دینی بلکه در سایر رشته ها نیز طبع آزمایی کرد. او بعد از دوران طولانی دوری وطن به قندهار آمد و باعلمای جید سنی مذهب قندهار مسایل دینی اهل سنت و جماعت را به بحث گرفت و تا آنجا که مقدور بود اختلافات و نکات مورد مشاجره بین فرقه های اهل سنت وجماعت و اهل شیعه را روشن ساخت. تا آنجا که ملا فیض محمد نه تنها نزد فرق شیعه طرف احترام بود بلکه اهل سنت و جماعت نیز به دانش و فهم خدا داد او احترام عمیق می گذاشتند.

  ملا فیض محمد در جریان شاگردی در مدارس مختلف پشاور، لاهور، نجف اشرف و قندهار زبانهای عربی، انگلیسی، اردو و پشتو را فرا گرفته بود و می توانست بخوبی از رساله ها و کتب و سایر مواد تحقیقی این زبانها استفاده کند. در یک سفری که به  بلاد عراق، ایران و هند داشت مطالعات خود را در کتابخانه های ایران، عراق و هند عمیقا به پیش برد و یادداشت های تاریخی، جغرافیایی و انسانشناسی کثیری جمع کرد و در باز گشت در کابل به تلفیق و تدوین و تالیف مواد و اسناد دست اول خود پرداخت.

   ملا فیض محمد در جریان زنده گی درکابل با روشنفکران و نهضت طلبان کابل آشنایی و مصاحبت یافت. او کاتب دربار امیر حبیب الله خان شد و از طرف امیر موظف گردید تا سراج التواریخ را به رشته تحریر در آورد. کاتب در عین درباری بودن شخصیت ملی بود. او میخواست با استفاده از دربار از قشر عامه و زحمتکش افغانستان حمایه کند. در نوشته ها و مصاحبتهای خودموفق گردید تا در ذیلکلام و نوشته ها احوال ستمدیدگان را تمثیل و وجدان طبقاتی خود را قانع سازد. او در این راه بار ها ضرب و شتم دید و بارها مضروب گردید، ولی وجدان طبقاتی خود را فراموش نکرد و کتاب تحفته الحبیب را که ممثل درد های اجتماعی، رنچها و مصیبتهای عامه مردم افغانستان بود به خط خوش نوشت و به امیر تقدیم کرد. اما امیر آنرا نپذیرفت، شخصا اصلاح کرد و هدایت داد تا دوباره به شیو ه سراج التواریخ در آورده شود.

   فیض محمد کاتب در حالیکه قلم بدست توانا و مورخ شهیر بود، بحکم وجدان و بامشاهده دردهای ملی و میهنی درمیان نهضت طلبان کابل جای گرفت و به مشروطه خواهان کابل پیوست. او در گروپ مشروطه خواهان اول زندانی شد و مدتی در زندان شیرپور گذرانید. ولی امیر حبیب الله خان بخاطر شناخت قبلی با او و اینکه نگارنده سراج التواریخ بود بعد از مدت کوتاهی او را از زندان زها کرد.

   ملا فیض محمد کاتب در دوره زمامداری شاه امان الله به عضویت دارالتالیف وزارت معارف پیوست. در عین حال به تدریس تاریخ و ادبیات در لیسه حبیبیه مصروف شد. او از طرف وزارت معارف وقت موظف گردیده بود تا کتب درسی مدارس جدید را تصحیح وتدوین نماید. کا تب علاوه از نگارنده گی و تاریخ نویسی در رشته های حکمت، کلام، ادبیات عرب، فقه، اصول، منطق، لغت، نجوم، جبر، جغرافیا و حتی علوم غربیه دسترسی داشت. چنانچه پروفیسور، ای. م ریستر روسی در ملاقات کوتاه اش در سال (١٩١٩) با کاتب می نویسد:« ملا فیض محمد کاتب از تبار هزاره در کابل به مثابه دانشمند علوم اساسی شریعت و ستاره شناسی شناخته می شد و پیشگویی هایی را به او نسبت می دهند. او به برکت داشتن تبحر، سیمای منحصر به فرد و جهانگرد سر زمینهای دور شخص خارق العاده کشور میباشد.»

    ملا فیض محمد کاتب نویسنده پرکار، آگاه و متعهد و مورخ پر تلاش، امین و دقیق النظر بود. با آنکه در نوشته هایش از حقوق ضعيفا ن دفاع کرده است اما واقعیت از همه چیز بیشتربرای او مهم بوده و تاریخ را بی غرضانه می نوشته است. حتی از ثبت جزئیات وقایع تاریخی هم چشم پوشی نکرده است. از همین جاست که محققان و مورخان معاصر او را«بیهقی ثانی» لقب داده اند. پروفیسور« مریم هارونوا» می گوید: امروز هیچ مورخ افغانستان شناس بدون مراجعه به کتب ملافیض محمد کاتب هزاره نمی تواند اثر خود را یک اثر تحقیقی درباره افغانستان محسوب نماید.»

    کاتب يک فقهی صاحب نظر نیز بود. او اثری درباره « اتحاد نظر مجتهدین و فقرات شرعیه» نوشته بود. شاه امن الله به فتوای او نظام برده گی را درافغانستان لغوه کرد. چنانچه در اثر لغو نظام برده گی  در افغانستان بود که عده زیادی از اسرای مظلوم مردم هزاره، بدخشانی ها و نورستانی ها از برده گی نجات یافتند.

     کاتب در مجلس کبیر ملی یا لویه جرگه پغمان از آزادی عقیده و مذهب دفاع کرد. او خواستار به رسمیت شناختن مذهب اهل تشیع شد و استدلال کرد:  اگر اهل تشیع رسمیت یابد به نفع کشور و به مثابه ختم اختلافات و نزاعهای بی حاصل مذهبی میگردد.  شخص شاه امان الله نظر او را تایید کرد. اما عده ای از ملاهای متعصب و مکتبیهای مدرسه دیوبندی شنواری و لغمانی به مخالفت برخاستند. بعد از جر و بحث های طولانی کار به جایی کشید که شاه امان الله مجبور ساخته شد تا ملا فیض محمد کاتب هزاره را در پغمان زندانی و شبانه به غزنی بفرستد تا تشنج ملاهای شنوار و لغمان فرو نشیند.

    ملا فیض محمد کاتب هزاره در کنارنویسنده گی، خطاطی ماهرو چیره دست بود. او در نوشتن خطوط ثلث، نسخ، نستعلیق و شکسته مهارت تام داشت. اغلب آثار خود را به خط خوش نستعلیق می نوشت.

    کار نویسنده گی مرحوم ملا فیض محمد کاتب هزاره در سال١٣٢٠ قمری بنا به دستور امیر حبیب الله خان آغاز شد. اولین اثر او کتاب «تحفته الحبیب« بود . این اثر به دستور مستقیم امیر حبیب الله خان تالیف گردید. در امر نگارش این اثر مرحوم کاتب ماموریت یافته بود و قایع عصر احمد شاه  ابدالی از١١٦٠ تا ١٢٩٧ قمری، وقایع عهد امیر عبد الرحمن خان به شمول اوضاع عصر خود امیر حبیب الله خان تا تاریخ اتمام کتاب را برشته تحریر در آورد.

   مرحوم کاتب تا سال١٣٢٢ قمری جلد اول و دوم کتاب تحفته الحبیب را که تا سقوط امارت محمدیعقوب خان و خاتمه جنگ دوم جهانی و انگلیس را در بر می گرفت تکمیل به خط نستعلیق زیبا نوشت و به امیر حبیب الله خان تقدیم کرد. امیر و مشاوران نزدیک او مانند سردار محمد یوسف خان پسر امیر دوست محمد خان، قاضی القضات سعدالدین خان، منشی محمد یعقوب خان و میرزا مؤمن منشی وزیر محمد اکبر خان خواندند و برحواشی آن نظریات، اصلاحات و اضافات خود را نوشتند. چنانچه امیرحبیب الله خان در ضمن خواندن کتاب در یک قسمت کتاب مرحوم ملا کاتب هزاره خامه خود را «کلک در سلک» نامیده بوده است طرف توجه امیر واقع شده و در حاشیه صفحه ٣٩ جلد دوم تحفته الحبیب به رنگ سرخ نوشته است:« ماشاالله! کاتب به این عبارت چقدر رعونت و خود نمایی اظهار نموده اند!!» امیر حبیب الله خان ازین عبارات طنز آمیز در چندین صفحه کتاب نوشته و برنوشته های مرحوم ملافیض محمد هزاره خط کشیده و به ملا دستور داده است تا کتاب را تصحیح و دوباره نویسی کند. تاجاییکه یکی از ناقدان کتاب مرحوم  کاتب هزاره که سویه عالی در خواندن کتاب نداشته ایرادی بر کتاب نوشته بوده است. مرحوم کاتب هزاره در مقابل آن پا فشار کرده است. در حاشیه صفحه ١٠٤ جلد دوم ناقدی اعتراض کرده و گفته است کاتب هزاره عبارات طویل به کار برده  و کلام را به اطناب کشانیده است. مرحوم کاتب هزاره در مقابل اعتراض این ناقد مینویسند:« جمله معترضه که مشتمل بر اوصاف ظالمان و متضمن مظلومیت ستمدیدکان است بر سبیل تنبه نگارش داده شه است، زیرا که مقام را مناسب دانسته تحریر نمودم، اطناب مهمل نیست.»

   جای شک نیست مرحوم ملافیض محمد کاتب هزاره از قشر عامه و مظلوم جامعه افغانی بود و قدرت قلمی و توان نویسندگی     اوبود که او را به دربار راه داه بود. طبعا منشا طبقاتی او بر او حکم می کرد تا در لف کلام منشا طبقاتی خود را تسکین بخشد. درین آرمان مرحوم کاتب هزاره بارها مصیبتها و ضرب و شتم دید ولی از راهیکه انتخاب کرد ه بود برنگشت.

  سرانجام کتاب«تحفته الحبیب» در همان نسخه اول و در همان خط خوش نستعلیق اولی باقی ماند و دستور طبع نیافت. امیر بار دوم کتاب را به مرحوم کاتب هزاره مسترد کرد و هدایت داد تا آنرا به شیوه سراج التواریخ در آورد. اما مرحوم کاتب هزاره از تعلل و مدارا کار گرفته تکمیل دوباره کتاب « تحفته الحبیب» را سالها به تعویق انداخت. تا آنکه دوباره نویسی نشد و همان نسخه اول در دو جلد و٨٨٥ صفحه باقی ماند. نسخه قلمی کتاب«تحفته الحبیب» گران قیمت و با ارزش تاریخی و ملی مرحوم کاتب هزاره در آرشیف ملی افغانستان موجود بود و نگارنده این مقاله بار ها از آن استفاده کرده ام. اگر خداوند آنرا از گزند روز گار و از چشم بد فرهنگ دزدان افغانستان مصوون بدارد باور داریم بار دیگر مورخان و فرهنگ دوستان افغان ازمحتوای غنی تاریخی آن مستفید خواهند شد.

    و اما کتاب«سراج التواریخ»: دومین و بزرگترین اثر ملا کاتب هزاره سراج التواریخ است. طوریکه قبلا گفتیم ملا کار تالیف سراج التواریخ را بدستود امیرحبیب الله خان آغازکرد. برای تالیف این اثر ملا اسناد فراوان ازگنجینه شاهی یافت. فرمانها و اسناد محرم دولتی در اختیار او قرار داده شد. ملا علاوه بر اسناد ملی و دولتی از اسناد شخصی و گرد آورده های یاران و دوستان خود نیز در تکمیل و تالیف سراج التواریخ استفاده کرد . او تاریخی تالیف کرد که از نظر محتوا و غنای تاریخی کم نظیر بود. کتاب سراج التواریخ که اثر دوران پخته گی و دوران تجربه کافی وزندگی ملا میباشد به هزینه سلطنتی اکمال یافت. این اثر که اولین کتاب جامع از وقایع تاریخ دولتی افغانستان به حساب می رود تا اکنون معتبر ترین و مستند ترین تاریخی است که در مجامع تاریخی افغانستان باقی مانده است. تاریخ هاییکه بعدا تالیف گردیده اند همه از محتوای غنی و اسناد دقیق آن استفاده کرده اند.

    ملا فیض محمدکاتب هزاره«سراج التواریخ» را با تکالیف فراوان و بیدار خوابی های طولانی درپنج جلد تکمیل کرد. ملا سه چلد اول آن را به خط خوش نستعلیق نوشت و به امیر حبیب الله خان تقدیم کرد. امیر«سراج التواریخ» را تقدیر کرد و امر چاپ آن صادر نمود.

    جلد اول و دوم« سراج التواریخ» در٣٧٧ صفحه دریک وقایه در سال١٣٣١قمری در مطبعه چاپ سنگی کابل زیور طبع پوشید. طبع این جلد «سراج التواریخ» به سایز تخته دو دارای جلد زیبا و در کاغذ سمرقندی عادی سفید به طبع رسیده است.

   جلد سوم«سراج التواریخ» که از وقایع ١٢٩٨ قمری افغانستان آغاز می شود محتوی وقایع دوران جنگ دوم افغان و انگلیس و بعد از آن بود بیشتر به دوران امارت امیر عبدالرحمن خان پدر امیر حبیب الله خان تعلق دارد. این جلد نیز به ادامه  جلد اول و دوم به مطبعه رفت و کار طبع آن در مبعه طبع حروفی کابل در سنه ١٣٣٣ تکمیل گردید.  جلد سوم از صفحه ٣٧٨ آغاز و تا صفحه١٣٤٠ را در بر می گیرد و جمعاً دارای ٨٦٣ صفحه میباشد. بگفته اهل خبره و ملا کاتب هزاره شناسان افغانستان جلد سوم« شراج التواریخ» تاریخ افغانستان را تا وقایع و حوادث سالهای١٣١٩ افغانستان در برداشت ولی صرف تا سال١٣١٤ق آن به چاپ رسید. حواددث پنجسال اخیر جلد سوم اجازه چاپ نیافت و در نسخه قلمی باقی ماند.

    جلد چهارم « سراج التواریخ» محتوی وقایع دوران شش ساله اخیر امارت عبدالرحمن خان، امیر حبیب الله خان، تاحادثه قتل او در کله گوش لغمان و تا سال هشتم زمام داری شاه امان الله بود و ملا کاتب هزاره در سال ١٣٠٦ هجری شمسی آنرا  تکمیل کرده بود.جلد چهارم حدود٣٠٠٠ صفحه داشت. این جلد به هدایت فیض محمد خان وزیر معارف وقت و تشویق هاشم شایق افندی رئیس دارالتالیف وقت تنظیم شد. بعدا هاشم شابق افندی میرزا محمد قاسم خان کابلی را گمارید تا آنرا به خط زیبای نستعلیق به همان شیوه ملا کاتب هزاره نوشت. این جلد هنوز زیر چاپ نرفته بود که شرایط افغانستان دگرگون شد و به همان شکل دست نویس در کتابخانه معارف وقت باقی ماند. وتا سالهاییکه کتابخانه وزارت معارف وجود داشت این نسخه درآن کتابخانه موجود بود.

    جلد پنجم « سراح التواریخ» به خط خود ملا کاتب هزاره مشتمل بر احوال هشت سال و سه ماه سلطنت شاه امان الله میباشد. این جلد در کدام کتابخانه ویا اداره های دولت دیده نشده است. اهل خبره و کاتب شناسان آنرا نزد هواداران ملا کاتب دیده اند و از آن استفاده کرده اند. ولی شرایط مساعد نشد تا به مطبعه فرستاده شود و از نسخ چاپی آن همگان مستفید شود.

    اخیرا محمد علی فرزند مرحوم ملا فیض محمد کاتب هزاره مجموع اسناد و نوشته های کاتب هزاره را که در کتابخانه شخصی کاتب هزاره در خانه شخصی او موجود بود بنابر تشویق دوستان به آرشیف ملی افغانستان فروخت. این مجموعه علاوه از یاد داشتهای مهم تاریخی و روز نامچه های کاتب هزاره شامل مجموعه کامل« سراج التواریخ» درپنج  جلد به قلم خود کاتب هزاره بود.  مورخان و ملا کاتب هزاره شناسان افغانستان تا آن وقت سه جلد  کتاب « سراج التواریخ» را دیده بودند ولی جلد چهارم و پنجم برای بسیاری نویسند گان و تاریخ نویسان افغانستان تازه بود. این نسخه منحصر به فرد« سراج التواریخ» افغانستان به قلم خوش و زیبای نستعلیق خود ملا کاتب هزاره در آرشیف ملی افغانستان در پنج جلد در پهلوی سایر اسناد ملی و تاریخی افغانستان وجودداشت. نگارنده بارها این نسخه منحصر به فرد را ملاحظه و فهرست نگاری کرده است. اگر از گزند روزگار مصوون مانده باشد ویا بخانه کدام افغان ملی وحق شناس انتقال یافته باشد امید میرود باردیکر نویسندگان و تاریخ نویسان افغان از محتوای غنی آن مستفید شوند.

      و اما کتاب « تذکره الانقلاب»

 این کتاب شامل وقایع روزانه جریان سقوط شاه امان الله و دوره زمامداری امیر حبیب الله کلکانی میباشد. کاتب در تالیف این اثر بیشتر بر چشم دید خود اتکا کرده و  کمتر به اسناد و یاداشتهای مورخان دیگر توجه داشته است. میتوان این کتاب را روزنامچۀ خاطرات و یادداشتهای روزانه تاریخی مولف نیز دانست و بگفته کاظم یزدانی تحشیه نگار کتاب « نژادنامه افغان» اخیرا  کتاب «تذکره الانقلاب» مرحوم کاتب هزاره  در مسکو به چاپ رسیده است. نسخه قلمی آن درآرشیف ملی افغانستان درجمله سایر آثار مرحوم ملا کاتب هزاره وجود داشت. تا جاییکه نگارنده بخاطر دارد کتاب « تذکره الانقلاب» ادت و نسخه برداری نشده بود و در همان نوشته شکل اول که در اکثر اوراق آن مرحوم ملا کاتب هزاره اضافاتی نیز به عمل آورده بود وجود داشت. اگر از چشم فرهنگ زدایان افغانستان بدور مانده باشد امید است بار دیگر مورخان و فرهنگیان افغان آنرا مشاهده کرده ازمحتوی غنی و ارزشمند آن استفاده نمایند. اخیرا نگارنده با تماس که با دوست محترمم جناب فرید شایان داشتم .

 قسمت پایانی

٤) کتاب «فیوضی از فیوضات»

   مرحوم کاتب هزاره بعد ازانکه کتاب « فیضی از فیوضات» را نوشت مخفیانه به  سفیر ایران در دربار کابل تقدیم کرد و بوی سفارش داد که نباید این کتاب در کابل فاش گردد. از فحوی کلام فهمیده می شود که کاتب در کتاب « فیضی از فیوضات» مطالبی نوشته بوده است که هضم آن برای دولت وقت نا ممکن بوده است. این کتاب به چاپ نرسیده است و کسی تا حال ازمحتوای کامل آن اطلاع ندارد ولی مهدی فرخ وزیر مختار ایران بدربار کابل در تالیف کتاب « تاریخ سیاسی افغانستان» خود در جلد اول به آن  ازمحتوای کتاب« فیضی از فیوضات» کاتب هزاره یاد کرده است. از کجا معلوم که بیشترین و حتی قریب به کل کتاب« تاریخ سیاسی افغانستان» تالیف مهدی فرخ همین کتاب « فیوضی از فیوضات» کاتب هزاره بوده باشد. تاریخ تالیف کتاب « فیضی از فیوضات»  مرحوم کاتب هزاره سال١٣٠٦ هجری شمسی میباشد.

    ٥) نژاد نامه افغان:

  نژاد نامه افغان از آن جمله آثار مرحوم ملا کاتب هزاره است که به تازه گیها در ایران زیور طبع پوشیده است. این کتاب شامل معلومات مفصل در باره قبایل و قومسربنی، قبایل و قوم غرشتی، افاغنه پتنی، افاغنه میتی، افاغنه سروانی، افاغنه گررانی و غیره فرق ملحقه افاغنه میباشد. درمقدمه این کتاب ارزشمند توضیحات جامع و مبسوطی در مورد وجه تسمیه نام افغان و پتان، وجه تسمیه اقوام پشتون یا پشتانه و پختون یا پختان و محل بودو باش اولی آنها رفته است. از فحوی کلام و نوشته  های مرحوم کاتب هزاره درین کتاب ظاهر میگردد که مرحوم کاتب هزاره اسناد معتبر وارزشمندی درباره اصلیت و محل بود و باش و مراکز اولی تجمع اقوام پشتون داشته است.

    مرحوم کاتب ازجمله آن قلم بدستانی بود که بیشترین بخش عمر خود را نا خواسته در سایه حمایه مادی و معنوی شاهان محمد زایی سپری کرد و همان نزدیکی او به سلطنت بود که نتوانست مکنونات مافی الضمیر خود را طوریکه هست و میخواست آشکا را سازد. از همینجاست که بسیاری داشته های فکری و اسناد جاویدانی او نا خوانده ماند و آگاهانه از صحنه روزگار زدوده شد. با تمام این محدودیتها مرحوم کاتب هزاره چهره درخشان تاریخ معاصر افغانستان آنچه در کتاب «نژادنامه افغان» در سلک تحریر در آورده است، رشته مطالب جامع مفید و روشنی است درباره نژاد های افغان که میتوان به ثقه گی ومستند بودن آنها معتقد بود و نژاد های افغانان را از ورای آن شناخت.

     کتاب نژادنامه افغان، از سلسله منابع نژاد شناسی افغانستان است که در سال١٣٧٢ هجری و شمسی در قم بطبع رسیده و از طرف مهتمم کتاب بگفته خودش به ملت شریف وقهرمان افغانستان، راد مردان صحنه پیکار، قهرمانان عشق و ایثار، مقاوم و فداکار افغانستان، گلهای پرپر شده، عزیزان به خون نشسته و شهیدان همیشه جاوید افغانستان تقدیم گردیده است. سایر آثار مرحوم ملا کاتب هزاره عبارت اند از:

 ٦) تاریخ حکمای متقدم. سال تالیف ١٣٠٣ شمسی

 ٧) تاریخ حکمای متقدمین از آدم تا حضرت عیسی(ع). سال تالیف ١٣٠٢ هجری شمسی. کتاب در سی برای مکاتب رشدیه.

 ٨) تاریخ عصر امانیه.

 ٩) رساله زمامداری و سیاست کشور داری. این کتاب به شیوه سریال در مجله «حبل الله» چاپ شده است.

١٠) رساله مدینه فاضله: در چندین قسمت زیر عنوان« سبب و سر مبتلا شدن نفوس ناطقه انسانیه» در مجله «حبل الله» چاپ شده است.

١١) رساله حسن السیاسیه چاپ مجله« حبل الله»

١٢) فقرات شرعیه در مسایل فقهی و اسلامی.

١٣ شرح اصول دین.

١٤) اتحاد نظر مجتهدین.

١٥) تحفه الاخوان.

١٦) استقلال افغانستان.

١٧) وجه تسمیه افغانستان.

١٨) فیض الامان

١٩) جغرافیا.

٢٠) امان الانشا.

٢١) تاریخ مغل.

٢٢) سیاست الامان.

    و اما منابعی که درباره ملا کاتب هزاره نوشته اند می گویند در دوره زمامداری آل یحیی و حکمروایان محمد زایی تلاش میشده است تا نام و نشان این چهره تابناک تاریخ افغانستان در لای اوراق تاریخ محو و نشانی از آن باقی نماند. چنانچه مرحوم محمد حیدر ژوبل ستاره درخشان ادبیات معاصر افغانستان در کتاب «تاریخ ادبیات معاصر افغانستان» وقتی ناگزیر می شود سراج التواریخ را معرفی کند، بنابر استکبار اهل یحی و سانسور های قبل از چاپ آثار مولفان مجبور می شود نام مولف کتاب سراج التواریخ را بجای ملا فیض محمد هزاره « میرزا فیض محمد غوری» بنویسد. عده از اطرافیان نادر خان تالیف کتاب سراج التواریخ را باشتراک امیر حبیب الله خان ذکر میکنند و به این وسیله میخواهند نقش ملا کاتب هزاره مولف اصلی کتاب سراج التواریخ را ضعیف سازند. بگفته مرحوم میر غلام محمد غبار بفرمان شاه امان الله جلدهای چهارم و پنحم سراج التواریخ که نا چاپ مانده بودند به آتش کشیده شدند. ملا طالب قندهاری می گوید بقیه آثار قلمی مرحوم کاتب هزاره در زمان نادر خان توسط محمد گل خان مومند نابود گردید. حسین علی یزدانی تحشیه و تعلیق نگار « نژادنامه افغان» از قول غلام حسین بهسودی ذکر می کند که بهسودی گفت من به چشم خود دیدم که روزی سردارمحمد نعیم خان برادر محمد داود خان به همراه چند محافظ به خانه محمد علی پسر ملا کاتب رفت. وقتی علت را جستجو نمودم معلوم شد که برای بدست آوردن آثار قلمی کاتب آمده بودند. اینکه چه مقدار آثار قلمی کاتب بدست محمد نعیم خان رسید و چه تعداد آن از او مخفی گردید اطلاع در دست نیست ولی آنچه مسلم است اینست که آن مقداریکه بدست سردار محمد نعیم خان رسید ه بود معدوم کرده است.

   فکر تخریب و تعریب و امحای آثار گران قیمت کاتب هزاره و سانسورهای نامتبوع نام و نشان او از جانب دودمان محمد زایی تا دیر دوام نکرد . به مچرد تغییر رژیم و رفع نسبی سانسورهای قبل از چاپ نویسندگان و مورخان حق شناس و متعهد افغانستان مقالات متعددی درباره مرحوم کاتب هزاره و آثار گران قدر او به سلک تحریر در آورده واشتباهات ناشی از سانسور دودمان محمد زایی را رفع نمودند. سیمینار بین المللی کاتب شناسی دایر گردید و مقالات متعدد پژوهشی بزبانهای دری، پشتو، فارسی، ترکی، روسی، انگلیسی، فرانسوی، بلوچی و پشه یی درباره شخصیت علمی، تاریخی، سیاسی وآزادیخواهانه ملاکاتب هزاره قرأت، تدوین و نشرشد. پوهاندجلال الدین صدیقی مورخ معاصر افغانستان مجموعه مقاله ها و پژوهشهای سمیناربین المللی کاتب شناسی را جمع آوری کرده و طی رساله مبسوطی بچاپ رسانیده است. این مجموعه منبع جامع و کاملی درباره شناخت درست مرحوم ملا فیض محمد کاتب هزاره میباشد.

   « یادنانمه کاتب» دومین اثر ملا کاتب هزاره شناسی است که گرد آورد هایی از نوشته ها و پژوهشهای مظبوع درباره کاتب از محتوای روزنامه ها، جراید، مجلات وآثار متفرق درباره کاتب هزاره میباشد. مدون این اثر خوب و ناب کاتب شناسی محقق محمد حسین نایل ادیب، کتابشناس و پژوهشگر دقیق افغانستان است. محقق نایل با احساس نیکی که در مورد کاتب هزاره داشته است سعی کرده بیشترین اطلاعات را در مورد هویت ملی وشخصیت مردمی کاتب هزاره که از نظر ها بور مانده بوده است گرد آوری کرده مورخ وسیاستمدارخوشنام تاریخ معاصر افغانستان مرحوم کاتب هزار را معرفی و ازتاریکی های دوره استکبار دودمان محمد زای بیرون آورد.

      گذشته از آثار کاتب شناسی مهم و ارزشمند فوق مقاله های فراوانی درمجله های «کتاب» «غرجستان»  و منابع متفرق دیگر مانند کتاب « سیکنه الفضلا» عبدالحکیم روستاق، افغانستان در پنج قرن اخیر مرحوم محمد صدیق فرهنگ، جنبش مشروطیت مرحوم عبدالحی حبیبی، افغانستان در مسیر تاریخ شادروان میر غلام محمد غبار، اریانا دایره المعارف « نخستین کتاب درباره جنبش مشروطه خواهی در افغانستان» تالیف پوهاند سید سعدالدین هاشمی و غیره منابع تاریخی افغانستان درباره کار کردهای علمی، تاریخی و سیاسی مرحوم کاتب هزاره موجود میباشد که دال بر ارزش و ارج گزاری چیز فهمان و دانشمندان افغان به مورخ شهیر افغانستان مرحوم ملا کاتب هزاره میباشد. در آثار بیرون مرزی نیز به تازگیها سلسله مقاله هایی در مجله « حبل الله» و مجله« مستضعفین» بچاپ رسیده. حسین علی یزدانی تحشیه و تعلیق نگار کتاب نژاد نامه افغان که بسعی و اهتمام عزیز الله رحیمی بچاپ رسیده مقاله هایی در رسانه های گروهی ایران درباره ملا کاتب هزاره به دست نشر سپرده است. اخیرا یک شرق شناس جید روسی بنام « رامدین» نیز نوشته هایی درباره کاتب هزاره نشر کرده او را منحیث آخرین مورخ نامی افغانستان ستایش کرده است. همه اینها دال بر شخصیت بزرگ علمی و تاریخی کاتب هزاره در سطح ملی و بین المللی میباشد.

    کارنامه های سیاسی مرحوم کاتب هزاره:

    مرحوم فیض محمد کاتب هزاره مردی آزادیخواه و به مسایل سیاسی و اوضاع جهان آگاه بود. بگفتۀ مرحوم محمد اسماعیل مبلغ فیلسوف و دانشمند شناخته شده افغانستان کاتب هزاره درمجلس کبیر ملی افغانستان(لویه جرگه) پغمان حضور داشت و از آزادی عقیده و بیان، مذهب دفاع کرده خواستار به رسمیت شناخته شدن مذهب شیعه گردید، باستناد سند کتبی ایکه از وزارت خارجه افغانستان بدست آمده مرحوم کاتب هزاره در ابتدای سلطنت شاه امان الله (١٢٩٩ هجری شمسی) سمت منشی گری هیاتی مرکب از مولوی عبدالواسع قندهاری و بدری بیگ را به عهده داشت. هیات ازجانب شاه امان الله موظف گردیده بود تا قوانین مملکت را بر طبق موازین شرعی تنظیم نمایند.

  در سال١٣٠٨ هجری شمسی امیر حبیب الله کلکانی هیاتی مرکب ازمحمد علی جوانشیرچنداولی، قاضی شهاب، خلیفه محمد حسین، استاد غلام حسن و فیض محمد کاتب هزاره را که از مقربان دولت وسرشناسان شیعه مذهب کابل بودند برای اخذ بیعت به دایزنگی هزاره جات فرستاد تا از مردم هزاره بیعت بگیرید. هیات در هزاره جات بجای تقاضای بیعت عنوانی امیر حبیب الله کلکانی مردم هزاره را علیه دولت کلکانی ها به مقاومت تشویق و ترغیب نمودند. باین ارتباط کاتب هزاره در کتاب نژاد نامه افغان نوشته است « من هزاره ها را به مقاومت علیه «بچه سقا» یعنی امیر حبیب الله کلکانی دعوت کردم» این خیانت هیات بر مجریان دولت وقت گران آمد. حمیدالله خان برادر امیر حبیب الله کلکانی هیات را مورد استنطاق و لت و کوب قرار داد. تنها استاد غلام حسن که  بگفته بعضی ها گزارش کار کردهای خائنانه هیات را به درباریان امیر حبیب الله کلکانی گزارش داده بود و به قولی از نظر ها پنهان شده بود از استنطاق و لت و کوب جان به سلامت برد. خیانت هیات در مقابل مجازاتیکه در دربارهای امیران محمد زایی در مقابل خیانت به شاه و امیر و کشور رایج بود به مراتب کمتر و بحدی ناچیز بود که نمیتوان مجازات امیر حبیب الله کلکانی بحساب آورد و درج تاریخ کرد. ولی بودند اشخاصی که در کار نویسندگی و تاریخ نویسی هدف عمده شان دامن زدن بر زایاندن تخم نفاق بین ملیت های با هم برادر افغانستان بود که همیشه نفاق و دوگانه گی بین مردم شریف و نجیب هزاره و تاحیک  بیندازند. این تاریخ نویسان که بیشتر عمر شان درخدمت باداران انگلیسی شان در پاکستان و لندن سپری شده بود همیشه تلاش میکردند تا با جعل کردن تذکره ها و اسناد تاریخی در صف بزرگ مردان تاریخ افغانستان جای داشته باشند و در نهایت  خادم خوب باداران انگلیسی خود باشند. این اشخاص مجازات اندک امیر حبیب الله کلکانی را در مقابل مجازاتیکه برای خیانت به امیر و کشور از جانب امیران و  شاهان محمد زایی داده می شد خیلی ها بزرگ جلوه داده اند. بیاد می آوریم و اسکت بریدنها، چشم کور کردن ها، دست بریدن ها، در سیاه چاه انداختن ها و بالاخره  در عقب دادسن بستنها و از الکوپتر انداختن های بزرگان ملیت برادر هزاره را که از دوره دولت مداری میراثی دودمان محمد زایی و شرکای آن باقی مانده است. صرف یک مجازات عادی دوستانه چند شلاق و یا چند مشت  و لغت کلکانی ها بود که نزد تاریخ نگار باصطلاح شهیر ما بحدی گران آمد که مرگ طبیعی مرحوم کاتب هزاره را در زیر ستون خانه شخصی خودش « کشتن» استخراج کرده است.

   در حالیکه امیر حبیب الله کلکانی هیات را در سال ١٣٠٨ به هزاره جات فرستاده بود و مرگ طبیعی مرحوم کاتب هزاره در مارچ ١٩٣١ برابر با حمل١٣٠٩ هجری شمسی درست زمانی اتفاق افتاده است که محمد نادر خان برتخت کابل جلوس داشت. این زمانی است که مرحوم کاتب هزاره بعد از یک سفر دوستانه و معاینات طبی لازم  دوباره از مشهد بوطن باز گشته بود. تاریخ مرگ طبیعی او ماه ها بعد تر از زمانی میباشد که مرحوم کاتب هزاره در جمله سایر اعضای هیات اعزامی هزاره جات چند شلاق و لغت خورده بود.

     کاتب در یادداشتها و چشم دید های خود از دوره نادرخان می نویسد:«اقوام وزیری و جاجی به سرکردگی نادرخان خزانه و قورخانه و اثاثیه و اسلحه دولت را با مال و متاع و ضیاع اهالی شمالی، تمام تاراج کرده و حکومت و ملت را در ورطۀ فقر و مسکنت انداختند.» مرحوم کاتب هزاره جای دیگر در یادداشتهای خود درباره خیانتهای نادر خان میگوید:« اما وقتی نادر خان بمنظور براندازی حکومت «بچه سقا» امیر حبیب الله کلکانی در سال١٣٠٧ هجری شمسی بافغانستان آمد، برای پیشبرد کارش ١٦ ملیون پوند سترلنگ نقد و هفت هزار میل تفنگ و مقداری کافی  فشنگ از انگلیسها گرفت و در عوض شرط آزادی قبایل سرحد را از میان برداشت» این یادداشت می رساند که  مرحوم کاتب هزاره در زمان زمامداری نادرخان سر حال بوده ویادداشتهای تاریخی برداشته است. اینکه تاریخ نویس جعل کار ما قصداً و عمداً در نوشته های خود دو مرتبه تکرار می نویسد و میگوید« وبه مشقت لت و کوب وحشیانه، جان  بجان آفرین سپرد» همین نوشته جعلکارانه است که نویسندگان بعدی بعضا آگاهانه و بعضاً نا آگاهانه از آن استفاده کرده اند. که نادرست جعلی و عندی میباشد.

   با در نظر داشت مقام والای مرحوم کاتب هزاره در حلقه های تاریخ نویسی و خدمات شایسته مردمی او در افغانستان و تکیه بر اسناد بالا یاد آور می شویم که مرحوم ملا کاتب هزاره واقعه نگار و تاریخ نویس معاصر افغانستان در لای رساله ها و یاد داشتهای ارزشمند و چشم دید های ثقه و معتبر خود در صحنه های واقعه های افغانستان از دوران کودکی تا ز مان جوانی و دوره های ورود به نگارندگی درباری و استفاده از ناز ونعمت دربار و خدمات مردمی او هیچگاه قالب توده یی و مردمی خود را از دست نداد و همیشه در هر حالت و مقامی که قرار داشت در فکر مردم بود و برای مردم می زیست. در مورد این شخصیت برازنده تاریخ نگار معاصر افغانستان همین قدر کافی است که وقتی از مورخ شهیر امریکایی لودویک آدمک پرسیده شد که آیا تاریخی در افغانستان تاحال نگارش یافته است یا خیر؟ و یا تاریخ نگار واقعی ای وجود داشته است یانه؟ گفت اگر درباره تاریخ و تاریخ نگاری افغانستان صحبت شود بعد از فیض محمد کاتب هزاره و میر غلام محمد غبار دیگر تاریخ نویسی در افغانستان وجود نداشته است و ندارد.

  حیف و دردا که اجل به سراغش آمد و در مارچ ١٣٠٩ در خانه شخصی خودش در شهر کایل داعی اجل را لبیک گفت و دوستان و یاران خود را درماتم هجران خود گذاشت. روح مرحوم کاتب هزاره و ده ها فرزندان اصیل و مبارز واقعی افغانستان که آگاهانه سر به بستر خاک نهاده اند شاد باد. ( برگرفته از نشریه سه ماه شورای فرهنگی افغانستان. سویدن « آریانا» برون مرزی ماه حمل١٣٨٣)

 -----------------

  منابع :

١. « غبار، میر غلام محمد. افغانستان در مسیرتاریخ. کابل، بیهقی، ١٣٤٨.

٢ ـ کاتب هزاره، ملا فیض محمد. نژادنامه افغان. با مقدمه، تحشیه و تعلیق کاظم یزدانی، به سعی و اهتمام عزیزالله رحیمی. قم. اسماعیلیان، ١٣٧٢.

٣ ـ حبیبی، عبدالحی. جنیش مشروطیت در افغانستان. چاپ دوم قم احسانی،١٣٧٢.

٤ فرهنگ، میر محمد صدیق. افغانستان در پنج قرن اخیر. تهران، ١٣٧٢.

٥ ـ هاشمی پوهاند سید سعدالدین. نخستین کتاب درباره جنبش مشروطه خواهی در افغانستان. سویدن. شورای فرهنگی افغا نستان ١٣٨٠ . ٣٢٢ص.

٦ ـ پوهنیار ـ سید مسعود. ظهور مشروطیت و قربانیان استبداد در افغانستان ـ چلد اول و دوم. پشاور ـ کتابخانه سیا ـ ١٣٧٥. ٣١٥ ص.

٧ ـ علیقی میرزا. تاریخ و قایع و سوانح افغانستان. به تصحیح میر هاشم محدث. تهران. امیر کبیر. ١٣٦٥ . ١٧٧ ص.

٨ ـ فرخ. سید مهدی. کرسی نشینان کابل ـ احوال دولتمردان افغانستان در روز گار امیرامان الله خان. بکوشش محمد آصف فکرت. تهران. موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی. ٣١٧، ١٣٧ص.

٩ آیبک. ظفر حسن. افغانستان از سطنت امیر حبیب الله خان تا صدارت سردارمحمد هاشم خان. ترجمه و تحشیه از فضل الرحمن فاضل. دهلی جدید. اداره روابط فرهنگی سفارت کبرای دولت اسلامی افغانستان. ١٣٧٩. ٤١٤ص.

١٠ ـ آدمک. لودویک . تاریخ روابط سیاسی افغانستان. از زمان امیر عبدالرحمن خان تا استقلال. ترجمه علی محمد زعما. پشاور. کتابخانه سبا. ١٣٤٩. ٢٧٧ص.

                                        آرامگا کاتب کجاست؟

         محمد عوض نبی زاده